این عارضه به دلیل تجمع ذرات ریزى که اندازه آنها شاید حدود ۲ میلیمتر باشد به وجود مى آید. سنگ کلیه یک عارضه دردناک است که ممکن است عوارضى جدى در پى داشته باشد. با این وجود قابل درمان است و مى توان از بروز ان نیز جلوگیرى کرد.
مولفه های خطر کلیه سنگ ساز
این عارضه اکثرا در مردان شایع است. البته زنان نیز دچار این عارضه مى شوند، ولى بروز این عارضه در مردان حدود دو برابر بیشتر از زنان است.
در کل، یکى از هر هشت مرد آمریکایى در طول عمر خود دچار سنگ کلیه مى شود؛ سن ابتلا به این عارضه بین ٢٠ سالگى تا ۵٠ سالگى است و اوج ابتلا به این عارضه سى سالگى است.
مردانى که در خانواده خود سابقه ابتلا به سنگ کلیه دارند، دو و نیم برابر بیشتر از مردانى که سابقه ندارند در معرض ابتلا به سنگ کلیه هستند.
دیگر عوامل خطر (ریسک فاکتورها) در زیر توضیح داده شده اند، که بیشتر انها قابل اصلاح هستند. اما لازم به ذکر است که افرادى که یک بار دچار این عارضه شده اند، بیشتر در معرض ابتلاى مجدد به سنگ کلیه هستند. چرا که سنگ ها دوباره عود مى کنند؛ در حقیقت افرادى که به سنگ کلیه مبتلا بوده اند در حدود ۵٠ درصد احتمال دارد که بین ۵ تا ٧ سال بعد هم دوباره دچار این عارضه شوند.
عوامل موثر در تشکیل سنگ کلیه را می توان به سه دسته تقسیم کرد :
- جنس مذکر
- سابقه خانوادگى
- نژاد سفید پوست
- میان سالى
- مصرف کم مایعات
- مصرف زیاد سدیم
- مصرف مقدار زیادی پروتئین حیوانی
- مصرف زیاد قند رژیمی (هم ساکارز و هم شکر معمولی، و یا فروکتوز که در شربت ذرت وجود دارد)
- استفاده از مکمل های حاوى کلسیم
- سطح کم کلسیم در رژیم غذایی
- مصرف مقدار کمى از فیتات (در بسیاری از آجیل ها، دانه ها و حبوبات وجود دارد)
- دیابت
- بیماری عروق کرونر
- چاقی
- جراحى هاى مربوط به کاهش وزن
- نقرس
- غده پاراتیروئید فعال
- بیماری التهابی روده
- برخی عفونت هاى ادراری
- برخى ناهنجاری های ساختاری خاص در مجاری ادراری
عوامل موثر در سنگ کلیه
هر چند ادرار به ظاهر فقط یک مایع ساده است، ولى در واقع ادرار یک مایع پیچیده است که حاوى صدها مواد شیمیایى و معدنى است. اگر مواد معدنى بیش از حد اشباع شوند، ممکن است به کریستال تبدیل شوند و بعد به پروتئین متصل شوند، سپس به ماسه تبدیل شوند و نهایتا تشکیل سنگ دهند.
اشباع بیش از حد و تشکیل سنگ زمانى رخ مى دهد که مقدار زیادى از یک ماده معدنى با ادرار دفع شود و یا میزان ادرار به دلیل کم آبى بدن، کاهش یابد. حدود ٨٠ درصد مواقع، این ماده معدنى کلسیم است که معمولا با اگزالات ترکیب شده است و یا گاها با فسفات یا دیگر مواد جفت شده است. به ندرت، سنگ هاى کلیه از اسید اوریک (۵ درصد تا ١٠ درصد) یا استرویت (۵ تا ١۵ درصد) تشکیل مى شوند. در موارد بسیار نادر، این سنگ ها از سیستین و یا مصرف برخى داروهاى خاص ایجاد مى شوند.
پیشگیری از سنگ کلیه
با توجه به عواملی که در بخش قبل ذکر کرده ایم، برای پیشگیری از تشکیل سنگ کلیه می توان اقدامات مختلفی انجام داد. به زبان ساده باید از عوامل تشکیل سنگ دوری کنیم. چندی از این اقدامات را می توان به شکل زیر نام برد :
- مصرف آب کافی و کم املاح در روز
- پرهیز از غذاهای حاوی سدیم و دیگر عناصر تشکیل دهنده سنگ در کلیه
- افزایش تحرک و نرمش روزانه
- استفاده از دارو های پیشگیرانه در صورت سابقه ابتلا به سنگ کلیه
- محدود کردن مصرف نمک و غذاهای حاوی اگزالات
- افزایش مصرف غذاهای حاوی فیبر
- کاهش مصرف گوشت و منابع پروتئینی حیوانی
علائم سنگ کلیه
اگرچه بیشتر سنگ ها در کلیه شکل می گیرند، اما معمولاً تا زمانی که به بخش باریک کلیه یا مجرای ادرار (لوله عضلانی نازکى که ادرار را به مثانه منتقل می کند) نرسیده باشند علائمی ایجاد نمی کنند (شکل را ببینید).
سنگ هایی که در بخش باریک از مجاری ادراری قرار می گیرند می توانند سه مشکل اساسی ایجاد کنند:
نشانه اول : آیا سنگ کلیه درد دارد؟
پاسخ مثبت است . به این درد کولیک کلیوى گفته مى شود، و یکى از بدترین انواع درد محسوب مى شود. در مراحل اولیه تشکیل سنگ کلیه ممکن است اصلا دردی حس نکنید، ولی پس از تشکیل سنگ و با اولین حرکت آن در مجاری کلیه، درد شروع می شود.
کولیک کلیوی در اثر انسداد جریان ادرار ایجاد می شود. فشار ایجاد شده به دلیل انسداد، باعث تورمى دردناک در بخش های حساس می شود. این درد اغلب در طول مسیر مجاری ادراری پخش می شود.
این درد از پشت در بالای کلیه شروع می شود و به قسمت تحتانی شکم، کشاله ران و حتی به دستگاه تناسلی انتشار پیدا مى کند. درد به طور ناگهانى شروع می شود و به سرعت غیرقابل تحمل می شود.
کولیک کلیه اغلب با حالت تهوع و استفراغ همراه است چرا که بسیار درناک است. بیماران مبتلا به کولیک کلیوی اکثرا بى قرار هستند و مدام در حال پیچیدن به خود هستند تا بلکه به حالتى راحت تر برسند.
تفاوت درد کلیه با آپاندیس
درد مداوم به پزشکان کمک می کند تا احتمال بروز سنگ کلیه را از دیگر مشکلات روده مانند دیورتیکولیت و آپاندیسیت تشخیص دهند. اگر چه این درد ممکن است ساعت ها به طور آزار دهنده اى طول بکشد، ولى همان طور که ناگهانى اغاز مى شود، به همان صورت ناگهانى نیز تمام مى شود.
هنگامی که سنگ از قسمت باریک دستگاه ادراری به ناحیه وسیع تری مانند مثانه (جایی که دیگر جریان ادرار مسدود نشود) منتقل می شود بیمار احساس راحتى خواهد کرد. اما هنگامی که یک سنگ به دستگاه ادراری تحتانی وارد می شود، می تواند مشکلات دیگری از جمله تکرر ادرار، موقعیت هاى اورژانسى و سوزش ایجاد کند.
نشانه دوم : آیا سنگ کلیه موجب خون ریزی می شود؟
در اکثر موارد، سنگ کلیه باعث خونریزی در ادرار می شود. معمولا ادرار ممکن است به رنگ قرمز روشن در بیاید. اما در بیشتر مواقع، ممکن است ادرارى که با چشم غیر مسلح کاملا شفاف به نظر مى رسد حاوى تعداد زیادى گلبول قرمز باشد. در بیماران خوش شانسى که درد را تجربه نکرده اند، معمولا خونریزی سرنخى براى وجود سنگ کلیه است.
نشانه سوم : انسداد مجاری ادراری چیست؟
هنگامی که یک سنگ مجرای ادرارى را مسدود مى کند، جریان ادرار مسدود می شود و فشار مایعات ایجاد شده در کلیه ها باعث ورم کلیه می شود و شرایطی به نام هیدرونفروز به وجود مى آید.
کلیه سعی مى کند با تولید ادرار کمتر، از خود محافظت کند؛ اما در صورت طولانی شدن انسداد ممکن است آسیب دائمی به آن ها وارد شود.
البته پیش امدن این موضوع خیلى هم متداول نیست، مگر این که انسداد بدون درد و خونریزی رخ دهد.
تشخیص محل تشکیل سنگ کلیه
روش های مختلفی برای تشخیص محل و ابعاد سنگ کلیه با توجه به شرایط بیمار به کار می رود.
توموگرافی کامپیوتری
توموگرافی کامپیوتری (CT) بهترین روش برای تشخیص سنگ کلیه است و امتیاز برتر برای فناوری مدرن را به خود اختصاص داده است.
CT حلزونی (که مارپیچ نیز نامیده می شود) به یک آزمایش استاندارد طلایى تبدیل شده است، اما تکنیک های جدیدتر با دوز پایین تر که به طور خاص برای پیدا کردن سنگ طراحی شده اند (به جز در بیماران چاق) تقریباً مؤثرتر هستند.
سونوگرافی
سونوگرافی به خوبى این روش ها جواب نمى دهد، اما به دلیل این که در آن از اشعه استفاده نمی شود بهترین انتخاب برای کودکان و زنان باردار است.
به همین دلیل در موارد خاص، پزشکان از سونوگرافی برای پیدا کردن سنگ کلیه نیز استفاده می کنند.
عکس برداری اشعه ایکس و روش های دیگر
از استانداردهاى قدیمی مانند پیروگرام داخل وریدی (IVP)، به ندرت در مراکز درمانی امروزی استفاده می شود.
اگر سنگ به مقدار کافى حاوی کلسیم باشد، با اشعه X نمایش داده مى شود، و فیلم های خام می توانند موقعیت آن را در حین عکس بردارى ردیابی کنند.
آزمایش ادرار و آزمایش خون
آزمایش ادرار حائز اهمیت است و کشت ادرار در بررسی وجود عفونت کمک می کند.
پزشکان همچنین باید انجام آزمایش خون را برای اندازه گیری عملکرد کلیه (BUN و کراتینین) و میزان مواد شیمیایی که ممکن است در تشکیل سنگ (کلسیم ، فسفر ، اسید اوریک ، الکترولیتها) دخیل باشند را توصیه کنند.
در برخى موارد، آزمایش هاى تجزیه و تحلیل سنگ و مجموعه ادرار ۲۴ ساعته می تواند به پزشکان کمک کند تا بهترین روش برای جلوگیری از تشکیل مجدد سنگ را تشخیص دهند.
برخلاف آزمایش های دیگر، این ارزیابی های متابولیکی باید بعد از چهار تا شش هفته پس از حذف شدن سنگ حاد انجام شود.
درمان پزشکی سنگ کلیه
تسکین درد
اولین گام تسکین درد است. داروهای خوراکی مانند داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی می توانند بیمار را تسکین دهند، اما بیشتر بیماران به تزریق داروهای مسکن قوى ترى مانند مواد مخدر نیاز دارند تا درد انها تخفیف پیدا کند.
دفع سنگ با روش غیر تهاجمی
قدم بعدی بیرون راندن سنگ است تا از طریق ادرار دفع شود. مصرف مایعات می تواند در دفع سنگ موثر باشد. دفع سنگ به زبان ساده یعنی حرکت دادن سنگ از محل تشکیل سنگ کلیه به بیرون از بدن.
به دلیل درد و حالت تهوع، بسیاری از بیماران در ابتدا باید مایعات خود را به صورت تزریق وریدی دریافت کنند. زمان و مصرف زیاد مایعات تمام چیزى است که براى دفع سنگ هاى کوچک مورد نیاز است.
حدوداً ۶٨ ٪ از سنگ هایی که به اندازه پنج میلی متر (mm) هستند، یعنى به اندازه یک پاک کن مداد یا کمتر، به طور خود به خود دفع مى شوند، اما این ضریب برای سنگ هایی که اندازه ان ها ۶ تا ١٠ میلیمتر است به ۴٧ ٪ می رسد.
دارو های دفع سنگ کلیه
آلفا بلاکر
آلفا بلاکر ها خانواده ای از دارو ها هستند که با کم کردن تنش در عضلات و دیواره رگ ها، فشار بر روی رگ ها را کم می کنند .
این داروها عضلات صاف را در مجرای ادرار (و همچنین در گردن پروستات و مثانه) شل می کنند و کانال ها را بازتر می کنند تا بتوانند سنگ ها را دفع کنند.
آلفا بلاکرها حدود ٨١٪ از سنگ ها را می توانند دفع کنند.
تامسولوسین (فلوماکس)
دیگر داروی موثر در دفع سنگ کلیه تامسولوسین (فلوماکس) است.
مسدود کننده کانال کلسیم نیفدیپین (پروکاردیا، ژنریک، عادالت) گزینه دیگری برای دفع سنگ است. میزان موفقیت ان در حدود ٧۵ ٪ است.
درمان های تهاجمی سنگ کلیه
اگرچه برخی از سنگ هایی که مشکل ایجاد نمی کنند ممکن است نیازی به درمان نداشته باشند، اما اکثر سنگ هاى بزرگ و یا کوچک که به طور خود به خود یا با دارو دفع نشوند، نیاز به درمانى تهاجمی تر دارند.
در گذشته، براى حذف سنگ هاى کلیوى اکثرا به عمل جراحی باز نیاز بود. اما امروزه با پدید امدن سه روشى که کمتر تهاجمی هستند، جراحی باز سنگ هاى کلیوى به تاریخ پیوسته است.
در حال حاضر، اکثر متخصصان مجاری ادراری از موج شوک لیتوتریپسی (SWLE) یا یوریتروسکوپی (URS) برای حذف سنگ های کوچک تا متوسط استفاده مى کنند؛ در صورتى که براى سنگ هاى بزرگتر و یا موارد خاص از یوریتروسکوپی جلدی (PURS) استفاده مى کنند.
یوریتروسکوپی (URS)
یوریتروسکوپی اصطلاح نا آشنایی دیگری است که به خوبی انتخاب شده است، زیرا URS شامل قرار دادن محدوده فیبروپتیک از طریق مجرای ادرار و مثانه و سپس تا داخل مجرای ادرار است که سنگ در آن قرار گرفته است. اسکوپ دارای دو کانال است.
پزشکان از یکی برای مشاهده حالب و سنگ استفاده می کنند و با عبور ابزارهای خود از طریق کانال دیگر به سنگ حمله می کنند. در برخى موارد، متخصص ارولوژی از وسیله ای مانند سبد برای تراشیدن یا کوبیدن و بیرون کشیدن سنگ از مجرای ادرار استفاده می کند.
پزشکان یک فیبروپتیک اسکوپ را از طریق دستگاه ادراری تحتانی از مجرای ادرارى و مثانه عبور می دهند و سپس از مجرای ادرار بالا می برند تا به محل تشکیل سنگ کلیه برسند.هنگامى که اسکوپ به محل مورد نظر رسید، لیزر و یا دیگر ابزارها مى توانند سنگ را خرد کنند و یا حذف کنند.
پریکاتنوس نفرولیتوتومی PCNL
در این روش پزشکان اسکوپ را از پوست و بافت های زیرین آن عبور می دهند تا وارد کلیه شوند. سپس آنها ابزار را به سمت پایین و مجرای ادرارى می برند تا از بالا به سنگ دسترسى داشته باشند. این روش، عمل کلیه به روش PCNL نامیده می شود.
در جراحی PCNL کلیه نیز از یک لوله فیبروپتیک براى رسیدن به محل تشکیل سنگ کلیه استفاده می کند، اما از جهت متفاوتی با روش یوریتروسکوپی به آن جا می رسد.
پزشکان به جاى عبور دادن اسکوپ از کانال طبیعى مجارى ادرارى، اسکوپ را از یک کانال مصنوعی که از طریق پوست در لگن کلیه ایجاد شده است وارد بدن مى کنند، جایی که ادرار قبل از پایین آمدن در مجرای ادرار جمع می شود. در حالی که متخصص اورولوژیست از کانالِ مشاهده محیط را نگاه مى کند، او از کانال دیگر برای شکستن سنگ ها با لیزر یا سایر لوازم استفاده می کند. متخصص اورولوژیست سپس از سبد، چنگک یا ابزار مکش برای از حذف کردن قطعات خرد شده استفاده می کند. متخصص اورولوژیست ممکن است برای چند روز اول بهبودی از یک کیسه ادرار استفاده کنند. بى حسى موضعی براى انجام این کار معمولاً کافی است، ولى بسیاری از بیماران تا بهبودى کامل در بیمارستان باقى مى مانند.
لیتوتریپسی ESWL
کلمه لیتوتریپسی لفظی دهان پر کن است، اما از آنجا که ریشه ان از کلمات یونانی برای خرد کردن گرفته شده است، پس به خوبی انتخاب شده است. سنگ شکنی برون اندامی یا ESWL امواج شوک را خارج از بدن بیمار تولید مى کند، سپس این أمواج با هدف رسیدن به سنگ از پوست و بافت هاى بیمار عبور کرده و سنگ را متلاشى مى کند.
اگر همه چیز به خوبی و درستى پیش برود، معمولاً قطعات سنگ به طور خود به خود با ادرار دفع می شوند. حذف سنگ ها با تامسولوسین می تواند روند را تسهیل کند. برای روش ESWL به بیهوشی نیاز است، اما براى بسیاری از دیگر روش ها نیازى به بیهوشى نیست و می توانند به صورت سرپایی انجام شوند.
کبودی های زیر پوستى، کمردرد خفیف و خون در ادرار می تواند چند روز ادامه داشته باشد، اما نگرانی هایى براى افزایش خطر آسیب به کلیه ها، دیابت و فشار خون بالا وجود ندارد. تکه های سنگی که دفع نمى شوند، نیاز به درمان اضافی دارند. براى این منظور ممکن است یک استنت یا لوله در مجرای ادرار قرار داده شود تا زمانى که سنگ ها دفع شوند.
امروزه در اکثر موارد از لیزر برای شکستن سنگ استفاده می شود.تکنیک های جدیدتر و اسکوپ های کوچک تر نیاز به استفاده از استنت بعد از URS را کاهش داده اند.
مقایسه بین روش های تهاجمی
از آنجا که روش PURS تهاجمی تر از روش ESWL یا URS است، معمولاً برای سنگ های بزرگ و موقعیت هاى پیچیده مورد استفاده قرار مى گیرد.
روش PURS، همانند روش هاى ESWL و URS به طور کلی بی خطر و مؤثر است.
در هر صورت و با در نظر گرفتن هر سه مورد و درد کلیه، بهتر است به خاطر بسپارید که پیشگیرى همیشه بهتر از درمان است.
