پیوند کلیه یک عمل جراحی است برای تعویض کلیه بیمار با کلیه سالم از فردی اهدا کننده. فرد اهدا کننده می تواند مرده یا زنده باشد. اعضای خانواده یا دیگر افرادی که برای اهدا مناسب می باشند می تواند یکی از کلیه های خود را اهدا کنند. این نوع از پیوند را پیوند زنده می نامند. افرادی که یک کلیه خود را اهدا می کنند می توانند با دیگر کلیه سالم خود یک زندگی سالم داشته باشند.
فرد دریافت کننده پیوند اغلب اوقات تنها یک کلیه دریافت می کند. در مواقع نادر، ممکن است او دو کلیه از یک فرد مرده دریافت کند. کلیه های بیمار اغلب در جای خود باقی می مانند. کلیه پیوند شده در ناحیه پایینی شکم و جلوی بدن قرار داده می شود.
درچه صورت پیوند کلیه انجام می شود؟
در صورتی که فرد به مرحله نهایی بیماری کلیوی (ESRD) مبتلا شود، نیازمند پیوند کلیه خواهد بود. این بیماری، یک وضعیت دائم از نارسایی کلیوی بوده و اغلب به دیالیز نیاز دارد. دیالیز فرایندی است که برای حذف مواد زائد و دیگر مواد از خون استفاده می شود.
وظایف کلیه ها چیست؟
اوره و مایعات اضافی را به شکل ادرار از خون دفع می کنند. اوره هنگامی به وجود می آید که مواد غذایی شامل پروتئین مثل گوشت، ماکیان (مرغ و..) و برخی سبزیجات درون بدن تجزیه می شوند. اوره توسط خون به کلیه ها برده می شود.
مقدار نمک ها، الکترولیت ها (مانند پتاسیم و سدیم) و دیگر مواد را در خون متعادل می کنند.
اریتروپویتین تولید می کنند. اریتروپویتین هورمونی است که به تشکیل سلول های قرمز خون کمک می کند.
فشار خون را تنظیم می کنند.
میزان مایعات را در بدن تنظیم کرده و تعادل اسید – باز را خنثی نگه می دارد. این تعادل برای عملکرد عادی بسیاری از فرایند ها درون بدن ضروری می باشد.
بیماری های کلیوی
برخی بیماری های کلیوی که می توانند به مرحله نهایی بیماری کلیوی (ESRD) منجر شوند شامل این مواردند:
- عفونت های ادراری مکرر
- نارسایی کلیوی که در اثر فشار خون بالا یا دیابت به وجود آمده است.
- بیماری کلیه پلی کیستیک یا دیگر اختلالات وراثتی
- گلومرونفریت که التهاب واحد های تصفیه کننده کلیه می باشند.
- سندرم همولیتیک اورمیک، این بیماری یک اختلال نادر است که سبب نارسایی کلیوی می شود.
- لوپوس و دیگر بیماری های سیستم ایمنی
- انسداد ها
دیگر بیماری ها از جمله نقص های کلیوی مادر زادی می توانند به نیاز برای پیوند کلیه منجر شوند.
همچنین ممکن است پزشک دلایل دیگری برای پیشنهاد پیوند کلیه داشته باشد.
عوارض پیوند کلیه برای اهدا کننده
همانند هر جراحی دیگری، در این عمل نیز ممکن است عوارضی بروز دهند. برخی عوارض شامل موارد زیر می شوند:
- خونریزی
- عفونت
- انسداد عروق خونی رونده به کلیه جدید
- نشت ادرار یا انسداد ادرار در میزنای
- عدم عملکرد کلیه جدید در ابتدا
امکان دارد کلیه جدید پس زده شود. رد پیوند یا پس زدن پیوند، یک واکنش عادی بدن به مواد یا بافت های خارجی است. هنگامی که یک کلیه جدید به بدن دریافت کننده پیوند داده می شود، سیستم ایمنی به آنچه که به عنوان یک تهدید می بیند واکنش نشان داده و به عضو جدید حمله می کند. برای زنده ماندن عضو پیوند شده دارو هایی به بیمار داده می شود تا سیستم ایمنی او فریب خورده، پیوند را پذیرفته و به آن به عنوان یک جسم خارجی حمله نکند.
دارو هایی که برای پیشگیری یا درمان پس زدن کلیه پیوندی استفاده می شوند دارای عوارض جانبی هستند. عوارض جانبی دقیق به دارو های خاصی که فرد مصرف می کند بستگی دارند.
چه کسانی نمی توانند پیوند کلیه کنند
پیوند کلیه برای هر کسی مناسب نیست. در صورتی که فرد موارد زیر را داشته باشند ممکن است انجام این عمل برای او مناسب نباشد:
- عفونت موجود یا عود کننده که نمی توان آن را به صورت موثر درمان کرد.
- سرطانی که از محل اصلی خود به دیگر نواحی بدن انتشار یافته است.
- بیماری های قلبی شدید یا دیگر بیماری هایی که انجام جراحی را خطرناک می کنند.
- بیماری هایی جدی منهای بیماری های کلیوی که پس از پیوند بهتر نمی شوند.
- عدم موفقیت در پیروی از برنامه درمانی
امکان دارد بسته به شرایط پزشکی خاص فرد، خطرات دیگری نیز وجود داشته باشند. فرد باید از قبل از انجام عمل هر گونه نگرانی خود را با تیم پیوند در میان بگذارد.
آزمایشات قبل از پیوند کلیه
جهت دریافت یک عضو اهدایی از فرد مرده، فرد باید در لیست انتظار قرار گیرد. قبل از اینکه فرد بتواند در لیست پیوند قرار گیرد، آزمایشات بسیاری باید بر روی او انجام شوند. این آزمایش ها به جهت تعیین و تایید انطباق بافت کلیه، تعیین گروه خونی و کنترل کردن آنتی بادی و … انجام می شود.
ارزیابی شامل موارد زیر می شود:
ارزیابی سلامت روان
در این مورد، مشکلات اجتماعی و روانی مرتبط با پیوند عضو ارزیابی می شوند. از جمله این موارد می توان به استرس، مشکلات اقتصادی و حمایت خانواده یا افراد نزدیک اشاره کرد. این مشکلات می توانند به شدت بر نتیجه پیوند موثر باشند. این نوع ارزیابی برای یک اهدا کننده زنده انجام می شود.
آزمایش های خون
آزمایش های خون جهت پیدا کردن یک فرد مناسب برای پیوند، بررسی اولویت در لیست اهدا و کمک به کاهش احتمال پس زدن عضو پیوند شده کمک می کنند.
آزمایش های تشخیصی
آزمایش های تشخیصی می توانند برای بررسی کلیه ها و وضعیت عمومی سلامت بررسی شوند. این آزمایش ها می توانند شامل اشعه ایکس، سونوگرافی، نمونه برداری کلیوی و معاینات دندانی شوند. امکان دارد آزمایش پاپ، ارزیابی بیماری های زنانه و آزمایش ماموگرام بر روی زنان انجام شود.
تیم پیوند تمام اطلاعات گرفته شده از مصاحبه ها، تاریخچه پزشکی، معاینه فیزیکی و آزمایش ها را بررسی می کنند تا شایستگی فرد را از نظر پیوند کلیه تعیین کنند. هنگامی که بیمار به عنوان فرد مناسب جهت دریافت کلیه شناخته شد، او در لیست انتظار پیوند قرار خواهد گرفت.
هنگامی که یک عضو اهدایی موجود شد، به فرد اطلاع داده شده و به او گفته می شود که فورا به بیمارستان مراجعه کند. در صورتی که یک کلیه از فرد زنده در خانواده فرد گرفته شود، عمل پیوند می تواند در زمانی برنامه ریزی شده انجام شود.
فرد اهدا کننده باید یک گروه خونی سازگار داشته و در وضعیت سلامتی خوبی قرار داشته باشد. جهت اطمینان از راضی بودن فرد اهدا کننده از این تصمیم، از او یک آزمایش سلامت روان گرفته خواهد شد.
آزمایش بافت برای پیوند کلیه
یکی از مواردی که حتما باید قبل از پیوند کلیه آزمایش شود، مطابقت داشتن بافت کلیه طرف اهدا کننده و طرف گیرنده است. در واقع این عامل از هر عامل دیگری مهمتر است و پس از تأیید سازگاری گروه خونی، توسط آزمایش تعیین بافت بررسی می شود.
اقدامات لازم قبل از پیوند کلیه
قبل از پیوند این اقدامات انجام خواهند شد:
تیم پیوند فرایند را برای بیمار توضیح داده و فرد می تواند سوالات خود را از آن ها بپرسد.
از بیمار خواسته می شود تا جهت دادن اجازه عمل یک رضایت نامه را امضا کند. فرد باید با دقت فرم را خوانده و در صورت مشخص نبودن برخی موارد سوال بپرسد.
در صورتی که فرد قبل از عمل به صورت معمول دیالیز انجام داده است، قبل از عمل نیز دیالیز می شود. برای انجام پیوند زنده و از قبل برنامه ریزی شده، فرد باید به مدت 8 ساعت قبل از عمل (معمولا پس از نیمه شب) ناشتا بوده و از خوردن و نوشیدن پرهیز کند. در موارد پیوند عضو از فرد مرده، فرد باید از زمانی که از موجود شدن کلیه اطلاع می یابد ناشتا باشد.
امکان دارد قبل از انجام عمل جهت کمک به آرام شدن فرد به او یک داروی آرام بخش داده شود.
بسته به شرایط پزشکی فرد، تیم پیوند می توانند انجام دیگر آمادگی ها را از فرد درخواست کنند.
مراحل پیوند کلیه
پیوند کلیه نیازمند بستری شدن در بیمارستان می باشد. فرایند ها بسته به شرایط فرد و فنون پزشک مربوطه متفاوت می باشند.
معمولا، یک عمل پیوند کلیه طبق این فرایند انجام می شود:
فرد لباس های خود را در آورده و یک گان بیمارستانی به تن می کند.
یک لاین وریدی بر روی بازو یا دست فرد قرار داده می شود. امکان دارد جهت پایش وضعیت قلب، فشار خون و گرفتن نمونه های خونی، کاتتر های بیشتری روی گردن یا مچ فرد قرار داده شوند. دیگر نواحی مناسب برای قرار دادن کاتتر شامل ناحیه زیر استخوان ترقوه و عروق خونی کشاله ران می شوند.
در صورتی که مقادیر زیادی مو در نواحی جراحی وجود داشته باشد، این مو ها تراشیده می شوند.
یک کاتتر ادراری به مثانه فرد وارد می شود.
فرد به صورت دراز کش بر روی میز عمل قرار داده می شود.
جراحی پیوند کلیه در حالی انجام می شود که فرد تحت بیهوشی عمومی قرار دارد. یک لوله از طریق دهان به ریه ها وارد می شود. این لوله به یک دستگاه ونتیلاتور وصل خواهد شد که بجای فرد تنفس خواهد کرد.
متخصص بیهوشی ضربان قلب، فشار خون، تنفس و سطح اکسیژن خون بیمار را در حین جراحی به دقت پایش خواهد کرد. پوست ناحیه جراحی به وسیله یک محلول ضد عفونی کننده پاکسازی خواهد شد.
جراح بر یک سمت ناحیه پایینی شکم یک برش طولانی ایجاد کرده و قبل از پیوند کلیه اهدایی آن را به صورت دیداری معاینه خواهد کرد.
کلیه اهدایی درون شکم جای داده خواهد شد.
کلیه اهدایی چپ در سمت راست و کلیه اهدایی راست در سمت چپ شکم قرار داده خواهد شد. این کار به میزنای اجازه خواهد داد تا جهت اتصال به مثانه به آسانی در دسترس باشد
شریان و ورید کلیوی کلیه اهدایی به شریان و ورید ایلیاک خارجی پیوند داده خواهد شد. پس از اینکه شریان و ورید متصل شدند، جریان خون درون این عروق از نظر خونریزی در محل بخیه بررسی می شوند.
میزنای اهدایی به مثانه وصل می شود. میزنای لوله ای است که ادرار را از کلیه به مثانه تخلیه می کند.
برش به وسیله بخیه یا چفت های جراحی بسته خواهد شد.
امکان دارد جهت کاهش تورم، یک لوله تخلیه یا درن در محل برش قرار داده شود.
یک پانسمان یا بانداژ استریل بر روی زخم اعمال خواهد شد.
فرد باید در ارتباط با مواردی که در حین پیوند کلیه رخ می دهند با پزشک خود صحبت کند.
اقدامات لازم پس از پیوند کلیه
پس از جراحی، بیمار به اتاق ریکاوری برده می شود. هنگامی که فشار خون، ضربان قلب، و تنفس او ثابت شده و هوشیار باشد، جهت پایش دقیق به بخش مراقبت های ویژه یا ICU برده می شود. در وقت مناسب، همزمان با اینکه بیمار به بهبود خود ادامه داده و به مرخص شدن نزدیک تر می شود، از ICU خارج شده و به یک بخش پرستاری معمولی برده می شود. پیوند کلیه معمولا به چندین روز بستری شدن در بیمارستان نیاز دارد.
کلیه اهدایی از فرد زنده ممکن است بلافاصله شروع به ایجاد ادرار کند. تولید ادرار در کلیه گرفته شده از فرد مرده ممکن است زمان بیشتری لازم داشته باشد. احتمال دارد تا زمانی که برون ده ادراری فرد عادی شود نیاز به ادامه دادن دیالیز وجود داشته باشد.
فرد جهت تخلیه ادرار یک کاتتر در مثانه خود خواهد داشت. جهت بررسی عملکرد کلیه جدید، مقدار ادرار بررسی خواهد شد.
تا زمانی که فرد خود بتواند به مقدار کافی مایعات و غذا مصرف کند، به صورت تزریق درون رگی به او مایعات داده می شود.
تیم درمانی از نزدیک نحوه عملکرد دارو های ضد پس زدن عضو را پیگیری می کنند تا از دریافت بهترین مقدار مصرف توسط بیمار و بهترین ترکیب دارویی اطمینان یابند.
اغلب برای بررسی وضعیت کلیه جدید و دیگر عملکرد های بدن مانند عملکرد کبدی، ریوی و سیستم گردش خون نمونه های خونی از فرد گرفته می شوند.
چه غذایی بعد از پیوند کلیه نخوریم؟
فرد به آرامی از رژیم مایعات به مصرف مواد غذایی سفت تر (در حد توان) سوق داده می شود. تا زمانی که کلیه جدید به حداکثر عملکرد خود نرسیده است، مایعات مصرفی بیمار محدود خواهند بود.
معمولا، از روز پس از عمل فرد شروع به حرکت کردن در محدوده اطراف خواهد کرد. بیمار باید از تخت بیرون آمده و چندین بار در روز در نواحی اطراف راه برود.
فرد می تواند جهت تسکین درد به گونه ای که پزشک او توصیه نموده از دارو های مسکن استفاده کند. باید از مصرف آسپرین و دیگر مسکن هایی که می توانند احتمال خونریزی را افزایش دهند، اجتناب شود. باید تنها دارو های توصیه شده مصرف شوند.
پرستاران، داروساز ها، متخصصان تغذیه، فیزیوتراپ ها و دیگر اعضای تیم پیوند چگونگی مراقبت از خود را پس از مرخص شدن از بیمارستان به بیمار آموزش می دهند. این مراقبت ها شامل مراقبت از زخم ها نیز می شوند.
مدت زمان بستری بعد از پیوند کلیه
هنگامی که علائم حیاتی فرد ثابت شده، کلیه جدید به خوبی عمل کرده و فرد نیازی به مراقبت دائم بیمارستانی ندارد به خانه مرخص می شود.
رعایت بعد از پیوند کلیه
پس از مرخص شدن به خانه، ضرورت دارد نواحی جراحی را خشک و تمیز نگه داشته شوند. پزشک راهنمایی های خاصی در ارتباط با حمام کردن به بیمار ارائه می دهد. به طور کلی، تا زمانی که پوست التیام نیافته است نواحی برش نباید در زیر آب قرار گیرند زیرا سبب افزایش خطر عفونت می شود. بخیه ها یا چفت های جراحی طی یک ملاقات با پزشک برداشته می شوند.
تا زمانی که پزشک موافقت نکند، فرد باید از رانندگی خودداری کند. بیمار باید به گونه ای برنامه ریزی کند که فردی او را از بیمارستان به خانه رسانده و به جلسات ملاقات آتی با پزشک ببرد. باید از هرگونه فعالیت یا وضعیتی که سبب وارد شدن فشار بر کلیه جدید می شود خودداری کند. امکان دارد محدودیت های دیگری نیز بر روی فعالیت های بیماری اعمال شوند.
فرد باید در خانه، بطور روزانه فشار خون و وزن خود را بررسی کند. افزایش در مقادیر این موارد می تواند به معنی عدم تصفیه مناسب مایعات به وسیله کلیه ها باشد. در صورت بروز این مورد، فرد باید فورا توسط تیم درمانی خود معاینه شود.
علائم پس زدن پیوند کلیه
- تب می تواند نشانه رد عضو پیوندی یا عفونت باشد.
- قرمزی، تورم، خونریزی یا دیگر ترشحات در محل زخم ها
- افزایش درد در ناحیه کلیه پیوندی می توانند نشانه عفونت یا رد عضو پیوندی باشد.
- تب یا حساسیت به لمس در نواحی بالای کلیه ها از شایع ترین علائم رد پیوند هستند.
میزان کراتین بعد از پیوند کلیه
افزایش کراتین بعد از پیوند کلیه و یا فشار خون نیز می تواند از علائم پس زدن کلیه پیوندی باشد. آزمایش کراتینین، آزمایشی است که عملکرد کلیوی را سنجش می کند.
کراتین کلیه پیوندی
سطح کراتینین ایده بسیار خوبی از عملکرد کلیه شما ارائه می دهد. پیوند کلیه با عملکرد بسیار خوب باید کراتینین سرمی در حدود 100 تا 120 امول در لیتر داشته باشد. بالا رفتن کراتین در کلیه پیوندی، نشان از پس زدن پیوند کلیه باشد و ممکن است پزشک دستور برخی تحقیقات را برای تعیین دلیل این امر دهد. تعدادی از دلایل افزایش کراتینین وجود دارد از جمله:
- یک مشکل مکانیکی در جریان ادرار از مثانه یا کلیه.
- سطح بالای پروگراف یا سیکلوسپورین.
- رد حاد پیوند.
- رد مزمن پیوند.
- یک عفونت ویروسی به نام ویروس Polyoma.
- عود بیماری اصلی در کلیه پیوندی.
- تنگی عروق پیوند (تنگی).
علائم رد پیوند می توانند مشابه دیگر بیماری ها یا مشکلات سلامتی باشند. در صورت داشتن هر گونه نگرانی باید با پزشک خود مشورت کنید. داشتن ملاقات های متداول و تماس با تیم پیوند، حیاتی می باشد.
فرد باید از رفتن به مکان هایی که او را در معرض افراد بیمار قرار می دهد خودداری کند. چرا که جهت جلوگیری از پس زدن کلیه جدید، سیستم ایمنی فرد سرکوب خواهد شد. بنابراین در برابر عوامل بیماری زا، آسیب پذیرتر خواهید بود. این نکته را باید تا آخر عمر مد نظر قرار دهید.
تیم درمانی بیمار، بسته به شرایط او راهنمایی های دیگری به بیمار ارائه خواهند داد.
پیشگیری و درمان پس زدن کلیه پیوندی
برای اینکه کلیه پیوندی در بدن زنده بماند، به فرد داروهایی جهت جلوگیری از رد پیوند برای باقی عمر او داده می شود. هر فردی ممکن است به صورت متفاوتی به این دارو ها واکنش نشان دهد.
دارو های جدید ضد پس زدن پیوند دائما در حال پیشرفت و تکامل هستند. تیم درمانی فرد رژیم های دارویی او را مطابق با نیاز هایش تهیه می کنند.
معمولا در ابتدا چندین داروی ضد رد پیوند به بیمار داده می شود. مقادیر مصرف این دارو ها می توانند اغلب بسته به پاسخ بیمار تغییر کنند. از آنجایی که دارو های ضد رد پیوند بر روی سیستم ایمنی موثر می باشند، خطر ابتلا به عفونت را افزایش می دهند. بین جلوگیری از رد پیوند و مستعد شدن فرد به عفونت باید یک تعادل برقرار شود.
برخی از عفونت هایی که فرد به صورت ویژه در معرض خطر ابتلا به آن ها قرار خواهد داشت شامل عفونت مخمر دهانی (برفک)، هرپس و ویروس های تنفسی می باشند. فرد باید در چند ماه اول پس از جراحی، از تماس با جمعیت های مردم و هر کسی که به عفونتی مبتلا می باشد خودداری کند.
چه غذایی بعد از پیوند کلیه نخوریم؟
حتماً دقت کنید که از مصرف غذاهای فاسد و تاریخ مصرف گذشته پرهیز کنید. بعلاوه پرهیزهای غذایی زیر را نیز باید رعایت کنید:
عدم مصرف مواد زیر به صورت خام یا نیمه پخته:
- گوشت، مرغ و ماهی
- میگو
- صدف
- سوشی
محصولات لبنی:
- شیر و پنیر و ماست غیر پاستوریزه
- تخم مرغ نپخته و تمام مواد غذایی شامل تخم مرغ نپخته
میوه و سبزیجات:
- گریپ فروت و انار (به صورت تازه و آب میوه) به خصوص در صورتی که داروهای ایمنی به خصوصی نظیر سیکلوسپورین و پروگراف
- میوه های زده دار
- سالاد و سبزی نشسته
- آب میوه های غیر پاستوریزه
- سالادهای آماده
- جوانه حبوبات و غلات
دکتر کلیه ، متخصص درمان بیماری های کلیه و مجاری ادراری
زیر نظر دکتر حسین کرمی، متخصص اورولوژی
